Lymfoedeem

Het lymfvatenstelsel is een systeem in het lichaam dat je kunt vergelijken met het bloedvatenstelsel. Lymfvaten vervoeren geen bloed, maar lymfe, een helder vocht. Dit vocht lijkt op bloed, maar dan zonder de rode bloedcellen.

In bijna alle lichaamsweefsels ontspringen kleine lymfvaten, die uitmonden in steeds grotere vaten. Waar bloed continu door elk lichaamsdeel circuleert, wordt lymfe alleen weggevoerd van een bepaald lichaamsdeel. Het lymfvatenstelsel is de enige transportmogelijkheid is om proteïnen (eiwitten) en vocht uit het weefsel weg te voeren.

In de lymfe worden stoffen opgenomen die in de weefsels niet op hun plaats zitten en er dus weg moeten:

• overtollige proteïnen (eiwitten) afgezet door het bloed
• water afgezet door het bloed
• sommige substanties die de weefsels zelf aanmaken
• vreemde substanties die de weefsels zijn binnengedrongen, zoals kwaadaardige cellen.

De lymfe wordt rondgepompt door de beweging van nabijgelegen spieren en de samentrekkingen van de wanden van de grotere lymfvaten. Bovendien bevinden zich kleppen in de lymfvaten die de beweging stimuleren.

Op haar tocht door het lymfvatenstelsel wordt lymfe gefilterd in de lymfknopen (soms verkeerdelijk lymfklieren genoemd). De taak van de lymfknopen is lichaamsvreemde stoffen (zoals bacteriën) uit de lymfe halen en eventueel noodzakelijke acties van het immuunsysteem opstarten. Uiteindelijk mondt het lymfvatenstelsel uit in het bloed (hoog in de borstholte). Dit betekent dus dat de door de lymfknopen gereinigde lymfe uiteindelijk weer door het bloed wordt opgenomen.

Oedeem

De lymfvaten helpen dus om overtollig vocht en proteïnen uit de weefsels te verwijderen. Soms worden bloedvaten beschadigd (bv. bij een brandwonde). Daardoor ontstaan lekken in het bloedvat, waarlangs te veel vocht en proteïnen ontsnappen en in het omliggende weefsel terechtkomen. De proteïnen trekken vocht aan (oncose). Als de lymfvaten er niet in slagen om snel het overtollige vocht af te voeren (bijvoorbeeld omdat de hoeveelheid te groot is), zwelt het weefsel op. Dit noemt men oedeem.

Normaal is de zwelling tijdelijk, omdat het weefsel geneest en het excessief vochtverlies uit de bloedvaten ophoudt. Bij een acute verwonding (zoals een verstuikte enkel) zwelt het weefsel eerst op, maar wordt het de volgende dagen en weken geleidelijk aan weer normaal - dankzij de lymfvaten die het overtollige eiwitrijke vocht afvoeren.

Lymfoedeem

Als het lymfvatenstelsel beschadigd of geblokkeerd is, ontstaat oedeem. Op dat moment kunnen de lymfvaten hun normale werk niet (meer) doen. De proteïnen en het vocht die uit het bloed afgezet worden,  kunnen niet tijdig verwijderd worden. Het vocht stapelt zich dus op in het weefsel. De zwelling veroorzaakt een kettingreactie van onaangename verschijnselen.

• Door de zwelling komt de zuurstofvoorziening van het weefsel in gevaar. Ook de normale functies van het weefsel worden verstoord.
• Normaal worden de overtollige proteïnen die het bloed afzet ook uit het weefsel verwijderd door cellen in het weefsel zelf (de zgn. macrofagen). Die cellen assisteren dus het lymfvatenstelsel en kunnen gedeeltelijk de rol van geblokkeerde of beschadigde lymfvaten overnemen. Jammer genoeg verstoort, in het geval van lymfoedeem, de chronische overlast aan proteïne in het weefsel ook de functie van de macrofagen.
• De overtollige proteïnen stimuleren ook chronische ontstekingen, waardoor te veel bindweefsel wordt aangemaakt.
• Chronische ontsteking veroorzaakt dan weer verwijding van bloedvaten, waardoor de ledematen warm gaan aanvoelen. De warmte, gecombineerd met het stilstaande proteïne is een perfecte voedingsbodem voor de groei van bacteriën waardoor dus nieuwe infecties ontstaan. En die wakkeren op hun beurt dan weer het lymfoedeem aan.

Zwelt het weefsel snel op (bv. na een operatie), dan kan dit ernstige pijn veroorzaken. De snelle zwelling scheurt het weefsel nl. letterlijk. Nabijgelegen lichaamsdelen krijgen plotseling veel meer lymfe te verwerken (van de geblokkeerde streek) en doen vaak ook pijn (bv. bij lymfoedeem in de arm kan je schouder pijn doen). Als het weefsel traag en geleidelijk opzwelt, kan het zijn dat er helemaal geen pijn is, behalve als zich ook een infectie voordoet.

Als je in de beginfase met je duim op een arm met lymfoedeem drukt, vormt zich een putje. Naarmate het lymfoedeem voortschrijdt, wordt de arm harder en ontstaat er geen putje meer. Als lymfoedeem verschillende jaren onbehandeld aansleept, wordt de zwelling erger en doen zich, doordat de proteïnen stagneren en samenklitten, huidveranderingen voor: de huid wordt dikker en er kunnen zich wratten en plooien vormen. Ook het risico op de ontwikkeling van kanker (lymfangiosarcoma of syndroom van Stewart-Treves) in het getroffen lichaamsdeel neemt toe. Lymfoedeem als gevolg van een operatie of bestraling noemt men secundair lymfoedeem omdat het een "verworven" en geen aangeboren kwaal betreft.

Graden van lymfoedeem

Graad 1 of Omkeerbaar lymfoedeem

De zwelling vormt een putje als je op de huid duwt en vermindert als je arm hoger legt.

Graad 2 of Spontaan onomkeerbaar lymfoedeem

Er is al veel meer bindweefsel gevormd en het oedeem voelt veel harder aan. De huid vormt geen kuiltje meer als je erop duwt. Ook de arm hoger leggen vermindert de zwelling niet.

Graad 3 of Elephantiasis

Grote veranderingen en vervormingen van de huid (bobbels).

Lymfoedeem van de arm

Oorzaken

Lymfoedeem kan zich bij borstkankerpatiënten voordoen in de hand, pols en/of de hele arm door:

• chirurgische verwijdering van de lymfknopen in de oksel
• bestraling van de lymfknopen in de oksel
• massieve aantasting van de lymfknopen in de oksel

Lymfoedeem manifesteert zich soms snel na de operatie/bestraling, maar kan ook optreden maanden of jaren na de behandeling, bijvoorbeeld als gevolg van een infectie, een verwonding, een insectenbeet, het dragen van een zware last of een lange vlucht. Het is dan ook heel belangrijk om na een borstoperatie rekening te houden met de punten vermeld onder Tips voor preventie of onder controle houden van lymfoedeem.

Als lymfoedeem optreedt, is het belangrijk zo snel mogelijk een behandeling te beginnen (zie artikel over de behandeling van lymfoedeem).

Symptomen

• zwelling van de hand, de pols en/of de volledige arm
• de arm voelt strak en zwaar aan
• pijnscheuten in de arm
• pijn in de elleboog die sterk lijkt op arthritispijn
• pijn in de schouder
• de getroffen arm voelt warmer aan dan de andere arm.

Als er ook roodheid optreedt, wijst dit meestal op een infectie in de arm.

Tips voor preventie of onder controle houden van lymfoedeem

Deze aanbevelingen kunnen nuttig zijn voor zowel lotgenoten die het risico lopen lymfoedeem te ontwikkelen als voor lotgenoten die met lymfoedeem af te rekenen hebben.

• Onderzoek (Pecking et al., Parijs) heeft uitgewezen dat risico op lymfoedeem na een borstingreep vermindert van 35 % naar 4 % door preventief enkele behandelingen met Manuele Lymfedrainage volgens de methode van Vodder.
• Negeer in geen geval een zwelling in de getroffen arm, hand, vingers, nek of borstwand. Raadpleeg je arts onmiddellijk als zich een zwelling voordoet).
• Consulteer ook je arts als je huiduitslag, roodheid of een verhoogde temperatuur (koorts) vaststelt. Een ontsteking of infectie in de arm kan het begin zijn van lymfoedeem.
• Sta nooit toe dat je een injectie krijgt of dat men bloed afneemt in je getroffen arm.
• Laat je bloeddruk altijd nemen aan de andere arm.
• Voor lymfoedeem kun je een voorschrift voor een speciale kinesitherapeutische behandeling aanvragen bij je arts. Deze behandeling bestaat onder meer uit manuele lymfdrainage, maar wordt niet door alle kinesitherapeuten gegeven. Informeer daarom eerst (zie kinesitherapeutische behandeling van lymfoedeem).
• Houd de getroffen arm zoveel mogelijk droog. Gebruik een pH5-lotion (zoals Eucerin) na het bad. Droog je arm steeds zorgvuldig af en let er vooral op dat je huidplooien goed droogt (bv. tussen de vingers).
• Vermijd krachtige, herhalende bewegingen tegen een weerstand (bv. schrobben, duwen, trekken).
• Draag nooit zware lasten. Vermijd zware handtassen of tassen met schouderriemen.
• Draag geen strak zittende juwelen of elastische banden aan de getroffen arm of vingers.
• Vermijd extreme temperatuurwisselingen tijdens het wassen. Vermijd ook de sauna of heetwaterbaden. Bescherm de arm met lymfoedeem ook het best beschermd tegen de zon.
• Vermijd elke vorm van kwetsuur (kneuzingen, snijwonden, verbranding (ook zonnebrand), sportkwetsuren, insectenbeten, kattenkrabben).
• Draag handschoenen bij het uitvoeren van huishoudelijke taken, tuinieren of elk ander werk waarbij je je kunt kwetsen.
• Vermijd verwondingen aan de nagelriem bij manicure.
• Het is belangrijk de getroffen arm te blijven gebruiken, zonder die te oververmoeien. Bij pijn ga je het best liggen met je arm hoger dan de rest van je lichaam. Aanbevolen oefeningen: wandelen, zwemmen, lichte aerobics, fietsen, en speciale ballet- of yogaoefeningen.
• Tijdens het vliegen draag je het best een speciale compressiemouw. Neem meer vocht in terwijl je vliegt.
• Draag een goed passende beha, het best zonder beugels.
• Gebruik een elektrisch scheerapparaat om okselhaar te verwijderen.
• Lotgenotenmet lymfoedeem dragen overdag het beste een goed passende speciale compressiemouw.
• Probeer je ideale gewicht te behouden.
• Vermijd roken en alcohol.

Tekening: het lymfvatenstelsel Bron tekening: http://medweb.bham.ac.uk/cancerhelp